Pripremio: dr. sci. Saša Gajić
SAŽETAK
Pokušavajući da pruži pouzdan odgovor na zapitanost o mogućnostima geopolitičke preorijentacije Srbije u savremenim međunarodnim prilikama, rad prvo obrađuje niz odgovora na niz prethodna pitanja (gde se Srbija nalazi sada, šta nas je do toga dovelo i ka čemu smo trenutno geopolitički orijentisani da bi nam bio potreban otklon, odnosno preorijentacija). U tom smislu posmatra se „klasičan“, istorijskim konstantama i promenjivima određen geopolitički značaj Balkana te njegove savremene dimenzije, odnosno određenje aktuelnog položaja Srbije u posthladnoratovskoj epohi, nakon ratova za jugoslovensko nasleđe. Ovaj položaj se suočava sa perspektivama narastajućeg multipolarizma i sada već uočljivih geopolitičkih tendencija koje je ubrzala svetska ekonomska kriza, pa se na osnovu svega toga analiziraju postojeći i potencijalni uslovi za eventualan geopolitički preokret Srbije u narednom periodu.
Ključne reči: Srbija, geopolitika, multipolarnost, svetska kriza
„Da li je moguća geopolitička preorijentacija Srbije u savremenim međunarodnim prilikama“ – istovremeno je teorijsko i praktično pitanje što zahteva više „prethodnih odgovora“ na zapitanosti: gde se Srbija nalazi sada, šta nas je do toga dovelo i ka čemu smo trenutno geopolitički orijentisani da bi nam bio potreban otklon, odnosno preorijentacija? U pozadini, kao polazno pitanje, smeštena je ključna teorijska dilema koja glasi: da li je u savremenom svetu uopšte moguće da se „mali“ subjekti međunarodnih odnosa – slabe, malobrojne i teritorijalno nevelike države – sopstvenim snagama preorijentišu te da uzimaju učešće u savremenoj međunarodnoj politici, da je poimaju „geopolitički“ i da se u skladu sa tim i ponašaju?
Kompleksnost samih odgovora na ove i ovakve zapitanosti iziskuje da se krene obrnutim redosledom – od teorijskih i najopštijih, ka pojedinačnim i realpolitičkim odgovorima. Promene savezništva, pa i suštinske geopolitičke preorijentacije velikih sila su učestale, istorijski evidentne i samim tim van svake dileme. Velika Britanija je od klasične poznofeudalne države evropskog Rimlanda početkom moderne epohe evoluirala u merkantilističko-talasokratsku imperiju, duboko menjajući svoja ranija osnovna geopolitička i vrednosna određenja. Francuska je tokom prethodna dva veka, kao geopolitička sila prvog reda u evropskom Rimlandu, oscilirala između kontinentalističkog imperijalizma (period Napoleona Bonaparte) ili istovrsne, mada znatno umerenije republike (De Golova „peta republika“) i orijentacije koja je naginjala geopolitičkoj atlantizaciji (period Krimskog rata – vladavina Napoleona III, savremena Francuska). Nemačka je geopolitičku preorijentaciju svog „srednjoevropskog“ koncepta doživela silom totalnog sloma u svetskim sukobima, da bi u posthladnoratovskom miljeu izvela postupnu rehabilitaciju svoje „srednjoevropske“ geopolitičke perspektive. Rusija je, pak, ulazeći u raznovrsna savezništva sa silama na prostoru Rimlanda i „spoljnog polumeseca“ – od Velikog koncerta, preko Trojecarskog saveza do Antante – ispoljavala svoju geopolitičku ulogu kontinentalne sile evroazijskog Hartlanda, baš kao što je Britanija, svojim brojnim savezima balansirajući protiv (potencijalno) dominantne sile na evroazijskom kopnu, zadržavala svoju talasokratsku atlantsku orijentaciju. Promene spoljnopolitičkih savezništva (u periodima ravnoteže snaga ili sukoba usled njenog poremećaja) između velikih sila neuporedivo su češće od dubinskih geopolitičkih preorijentacija, mada i one, delom proizlaze iz geografskih datosti: konstanti geopolitičkog i strateškog pozicioniranja iz čijih se perspektiva sagledava državni, nacionalni interes (ovo je u modernoj epohi najočitije u slučaju Sedmogodišnjeg rata [1756-1763] na prostoru zapadnoevropskih država i njihovih kolonijalnih poseda).
Promene strana i dublje geopolitičke preorijentacije drugorazrednih sila i malih država znatno su problematičnije. Pa ipak, i njima obiluje istorija moderne Evrope: od italijanske veze sa Centralnim silama, pa do njenog prelaska na stranu Antante u Prvom svetskom ratu; od Frankovog inkliniranja totalitarnoj Osovini do neutralnog prosavezničkog držanja u Drugom svetskom ratu (slična je situacija sa Turskom, s tom razlikom da je ona u Prvom svetskom ratu bila ratna saveznica Centralnih sila)… Geopolitičko „dvoumljenje“ Bugarske podstaknuto pretenzijama u Makedoniji i potonje opredeljivanje za srednjoevropski germanski blok, uz slične dvojbe (samo, povodom Transilvanije) Rumunije, gde su, pak, prevagnula obećanja sila Antante u Prvom, kao i „prebeg“ obe ove države iz poraženog tabora sila Osovine na stranu Saveznika u završnoj fazi Drugog svetskog rata, svedočanstva su o mogućnosti da velike geostrateške preokrete mogu da izvrše i manje države, doduše primetnije izražene samo u periodima velikih svetskih geopolitičkih turbulencija, sukoba i promene u ravnoteži odnosa snaga.
I pored toga, postoji prilično rasprostranjeno predubeđenje kako je geopolitička preorijentacija (ili bar težnja ka njoj) izraz nerealnih nadanja geopolitičkih nostalgičara, fasciniranih nacionalnim interesom u svojim ranijim evolutivnim istorijskim fazama, što ne uviđaju dramatičnost promena savremenih međunarodnih odnosa i umanjenje značaja klasičnog teritorijalnog, geopolitičkog faktora – tako da oni za „meru stvarnosti“ uzimaju odnose koji više ne postoje, koji su odavno prešli u istoriju.
Premda se i dalje primećuje da oni koji poseduju geopolitički kapacitet, a ne govore o geopolitici, suštinski „delaju geopolitički“ na međunarodnom polju, takve se mogućnosti odriču onima koji su, usled malobrojnosti ili malog obima teritorija i svojih resursa, u velikom geopolitičkom deficitu sa svojim oskudnim instrumentima moći. Zagovornici ovog pristupa smatraju da se izvesni politički dobici poslovično pripisivani geopolitičkom delovanju – onim aktivnostima „tvrde moći na političkom prostoru“ danas mogu nadomestiti jedino novim pristupima, prvenstveno onim u kulturnoj politici i ekonomiji. Tamo navodno još postoji dovoljno „slobodnog prostora“ za male i nedovoljno moćne aktere da se što povoljnije pozicioniraju, pošto je u pravoj, surovoj geopolitičkoj areni njihov prostor „obezvređen“ a njihova moć mizerna.
Nasuprot ovakvim mišljenjima, brojna su i viđenja koja odriču da je geopolitika kao „politika prostora“ povlastica samo velikih i najvećih naroda i država. „Mali i srednji narodi i države takođe iskazuju geopolitička nastojanja u raznim oblicima. Ta mikrogeopolitika, po svojim oštroumnim naziranjima, može da se uporedi sa makrogeopolitikom supersila. Bez obzira što često nastaje na obodima svetskih središta moći, periferna geopolitika sa svojim životnim nadahnućima u potrazi za opstankom, može da dosegne vrednost najdubljih uvida.“ [1]
„KLASIČNI“ GEOPOLITIČKI ZNAČAJ BALKANA I NJEGOVE SAVREMENE DIMENZIJE
Nesporno pogođen posthladnoratovskom promenom, koja je „obezvredila“ dotadašnji geopolitički značaj teritorije nekadašnje Jugoslavije (pa tako, u okviru nje, i srpski etnički prostor) – kao međuprostor između dva suprotstavljena bloka, što se, upravo kao takav, mogao geopolitički na svaki način „kapitalizovati“ – njegove „geopolitičke dimenzije“ niti su nestale niti su trajno izgubljene, već su se promenile u pogledu međublokovske trgovine „smanjile“, a zapravo u najvećoj meri „vratile“ u svoje „tradicionalne dimenzije“, koje su uočljive vekovima unazad. „Geopolitički značaj prostora bivše SFRJ u postbipolarnoj Evropi ne samo da nije marginalizovan nego se u transformisanom obliku čak povećao. Međutim, nestalo je potrebe za bezuslovnom celovitošću njene državne teritorije… Srbi i srpske zemlje identifikovani su kao smetnja, kako za pretenzije vanbalkanskih sila i centara moći, tako i za separatističke i velikodržavne ambicije svojih neposrednih suseda, što nije prouzrokovano iracionalnim razlozima, već respektovanjem potencijalne moći srpskog faktora (u integralnom prostornom, populacionom, vojnom, ekonomskom i političkom obliku).“ [2]
Stanovišta koja poriču aktuelnost geopolitičkog pozicioniranja malih država i zastupaju posthladnoratovsku obezvređenost prostora, dakle, uporno previđaju da „srpski geopolitički prostor“ na Balkanu nije imao svoju geopolitičku vrednost (koja se mogla „kapitalizovati“) samo u hladnoratovskoj epohi već i pre i posle nje, sa svojim istorijski prepoznatljivim konstantama i promenjivima.
U vizuri klasične geopolitike Balkansko poluostrvo predstavlja jugoistočni deo zapadnog, evropskog dela „Rimlanda“, koji predstavlja svojevrsnu vezu, most i/ili prepreku prema njegovom centralnom, bliskoistočnom delu – obodu evroazijskog kontinenta što odeljuje njegovo jezgro („Hartland“) od pristupa svetskim morima. [3] „Na Makinderovoj mapi trodelne i hijerarhijske strukture srpska otadžbina zauzima ‘najtešnji’ prostor Rimlanda, dakle rubnog pojasa što okružuje Hartland, ‘srce zemlje’, odnosno jezgro evroazijskog kontinenta. Ovde određenje ‘najtešnji’ ukazuje na činjenicu da kroz srpsku otadžbinu već vekovima, pa i milenijumima, prolaze glavne i skoro obavezne, te najkraće stvarne i potencijalne saobraćajnice što povezuju Severno i Crno more, te Kaspijsko more, Severnu i Centralnu Evropu sa evropskim jugoistokom i nadasve Bliskim Istokom.“ [4] „U novijoj konstelaciji, kada Balkan nije više samo evroazijski ‘most’ tradicionalnog pravca severozapad-jugoistok nego sve više važna intermarium-ska karika između Jadranskog i Crnomorskog basena, raste važnost njegovih poprečnih rečnih dolina kao potencijalnih prirodno predisponiranih saobraćajnih koridora.“ [5]
Pogled kroz istoriju Balkana dovoljan je za uvid da se na ovom delu Rimlanda odvijaju ukrštanja uticaja kulturno-civilizacijskih tipova i njihovih „velikih prostora“, svih vidova ekspanzivnih projekcija koji se i iz dubine kopna i duž njegovog oboda, ali i sa mora, sustiču i prepliću u svojevrsnom „balkanskom čvoru“, ključaonici između Evrope i Bliskog Istoka. „Zapadnog, koji je iz Srednje Evrope nastupao ka Mediteranu i dalje, ka Orijentu; Orijenta, koji sa jugoistoka nastupao na severozapad, ka Podunavlju; i kontinentalnog, koji iz ‘Hartlenda’ nastupa na jug preko Podunavlja, ka Mediteranu i dalje, kroz orijentalne prostore ‘Rimlanda’. U pozadini, kroz manipulisanje njihovim međusobnim sukobljavanjem tokom poslednjih bezmalo 250 godina, na ovim prostorima je prisutna i glavna talasokratska sila – atlantizam, ‘gospodar svetskih mora’, koja preusmerava ove sukobe kako bi zaštitila svoje interese na obodnom prostoru – Rimlandu, odnosno Sredozemlju kao ‘zalivu svetskog mora’ sa svojim uvalama (Jadranskim, Jonskim i Egejskim „morem“). [6] „Preko srpskih zemalja i njihovih država kao frontijera oscilirale su transgresiono-regresione teritorijalne faze velikih balkanskih i vanbalkanskih imperija, čija su unutrašnja svojstva i projektovani ciljevi bili isključivo inkopatibilni“. [7] Stalno nadmetanje između predstavnika četiri „velika prostora“ na Balkanu, koji naizmenično biva pregrada/prepreka i most za ostvarivanje njihovih interesa vidljiv je kroz mnoge epohe: „Podela Rimskog carstva na istočni i zapadni deo; sukobi vizantijskih i rimsko-nemačkih vladara kroz Srednji vek; raskol hrišćanstva na pravoslavnu i katoličku crkvu; sukob islama i hrišćanstva u periodu uspona Osmanskog carstva; sve one borbe i komplikovani spletovi odnosa velikih sila povodom njihovih pretenzija na teritorije Osmanskog carstva u fazi njihovog nepovratnog slabljenja…“ [8] Geopolitičke projekcije su naročito bile vidljive u periodu rešavanja Istočnog pitanja, odnosno u planovima o podeli balkanskih delova Osmanske imperije koje su formulisale i postupno, direktno i indirektno, sprovodile velike sile. „Poziciju između čekića i nakovnja srpske zemlje stekle su zahvaljujući perifernosti i geografskoj udaljenosti u odnosu na žarišta svetske moći… Takav kontaktni geopolitički položaj ‘u procepu svetova’ [9] otežavao je formiranje i funkcionisanje nezavisnih srpskih političko-teritorijalnih struktura, prekidao njihov kontinuitet i remetio prostornu kompaktnost.“ [10] Čak i u srećnijim vremenima i pri povoljnijim okolnostima srpske su države kroz celu istoriju zavisile od balansiranja prema uticajima velikih sila, te uklapanjem u njihove šire strateške zamisli i projekcije.
„Srpski prostori“ posle 1918. godine u okviru zajedničke države Južnih Slovena (SHS, Jugoslavija) u geostrateškom smislu pretvoreni su u deo „buffer zone“, sanitarnog kordona sačinjenog od pojasa manjih država koje su se protezale od Baltika do Sredozemlja. Njegova je uloga bila da preprečava put sovjetizovanom „Hartlendu“ ka obodu kopna, ali i Nemačke kao glavne sile centralnoevropskog „Rimlanda“ prema Bliskom Istoku. „Atlantski saveznici su stvorili Jugoslaviju kao prepreku potencijalnom prodoru nemačke politike i privrede ka zoni Bliskog Istoka“ [11]. U hladnoratovskoj epohi, nakon Titovog odmetanja iz tabora Staljinovog Sovjetskog Saveza, geopolitička uloga druge, socijalističke Jugoslavije nastavila je ovu međuratnu ulogu sa dodatnom ideološkom komponentom pružanja primera „poželjne alternative“ sovjetskom realsocijalističkom društvenom modelu. Istovremeno je druga Jugoslavija (FNRJ, SFRJ) bila pozicionirana kao kvazineutralni prostor međublokovskog posredovanja, koji je preuzeo ulogu predvođenja Pokreta nesvrstanih na kolonijalnim prostranstvima Trećeg sveta, sa skrivenim ciljem sprečavanja da se postkolonijalne zemlje svrstaju uz sovjetizovanu telurokratsku supersilu.
Opisana međublokovska uloga prestaje 1991. godine rušenjem istočnog ideološkog bloka, nakon čega dotadašnji značaj Jugoslavije postaje izlišan. Balkan ponovo postaje ono što je bio u ranijim periodima – prostor geopolitičke „prekompozicija i nadmetanja između bliskoistočnih sila, Srednje Evrope, kao strateškog dela Zapada, i istočnog uticaja, koji je u tom trenutku bio u konstantnom povlačenju“ [12], odnosno „namirivanja“ između njih. Ovaj prostor je i odskočna daska za dalje, šire strateško nastupanje atlantističkih sila ka „srcu kopna“ – ka Rusiji i Centralnoj Aziji, preko crnomorskog basena i Kaspija, koga treba „pokriti“ i na njemu cementirati ključna strateška savezništva za kaspijsko-centralnoazijsko područje, pre svih ona sa Turskom i muslimanskim zemljama koje su naklonjene atlantističkim planovima ili u njima vide mogućnost zadovoljavanja svojih interesa. Takođe, talasokratski atlantisti na poprištu bivše Jugoslavije težili su da na duži rok osujete preostale ili novopridošle uticaje Rusije i Nemačke, kao i da „obuzdaju“ i ograniče ambicije svojih saveznika, i da pritom za sebe zadrže ulogu konačnog arbitra koji može u skladu sa potrebama da stabilizuje ili destabilizuje prilike u regionu, ne ispuštajući iz ruku kontrolu nad dva strateški važna komunikaciona pravca – tranzit Dunavom [13], koji spaja Srednju Evropu sa Bliskim Istokom i crnomorske moreuze, koji predstavljaju „ključaonicu“ Sredozemlja, za evroazijski kontinentalizam.
AKTUELNI GEOPOLITIČKI POLOŽAJ SRBIJE
Tokom geopolitičke prekompozicije koja se odvijala paralelno sa nestankom SFRJ devedesetih godina 20. veka srpski etnički prostor je fragmentiran i umanjen za gotovo trećinu u odnosu na prostor na kome se prostirao pre jedan vek. „Potiskivanje Srba iz srpskih zemalja najintenzivnije je na jugu, jugozapadu i zapadu; taj proces je kontinuiran, a zavisno od ranih ili mirnodopskih uslova dobija različite vidove realizacije… Redukovanje i fregmentacija srpskih zemalja vrši se radi preuzimanja geopolitički ključnih zona u kojima su izvorno participirali Srbi i sprečavanja da oni uđu u sastav jedinstvene srpske države, koja bi u svojim istorijski i nacionalno adekvatnim granicama bila najznačajniji faktor na Balkanu.“ [14] Prostorna logika otkidanja delova srpskih etničkih prostora je očigledna: potiskivanjem sa prostora Dinarskog masiva, Krajine, Slavonije, dela istočne Hercegovine i dela srednje Bosne – sprovodi se strategija udaljavanja srpske etničke mase od participacije Jadranskom moru i njeno sabijanje ka prostornom „jezgru“ nastanka njihove moderne države na teritoriji nekadašnjeg „Beogradskog pašaluka“. Ista logika stoji iza odvajanja Crne Gore iz zajedničke države sa Srbijom, kao i okupacije Kosova i Metohije. Na taj način se sprovodi proces daljeg faznog sažimanja i okruženja Srba i Srbije, kojoj je namenjena uloga sabirnog, getoiziranog prostora namenjenog daljoj postepenoj fragmentaciji.
Budući bez sposobnosti i prave želje da se odupre ovim pogubnim procesima te izvrši preokret u pravu geopolitičke stabilizacije, srpska politička klasa od početka 21. veka konstantno vodi konfuznu, nesuvislu i kontraproduktivnu spoljnu politiku. Ona je, počev od 2007. godine, imenovana za politiku „četiri stuba“. „Njeni deklaratorni počeci nalaze se u inauguracionom govoru predsednika Borisa Tadića 2004. ‘Danas su naši spoljnopolitički prioriteti: evropske integracije, dobrosusedstvo, kao i ujednačeni odnosi sa tri centripetalne tačke svetske politike: Briselom, Vašingtonom i Moskvom.’ [15] Prava inauguracija ove koncepcije odigrala se u avgustu 2009. godine, kada je predsednik Srbije Boris Tadić, nakon posete Pekingu, izjavio da Srbija ima ‘četiri stuba’ spoljne politike (uz pridodavanje Kine EU, Rusiji i SAD) [16], i da će to u dužem periodu biti njena osnovna spoljnopolitička doktrina.“ [17] Radi se o svojevrsnoj simulaciji, farsičnoj reprizi balansirajuće, međublokovske, neutralne i „otvorene“ politike iz proteklih epoha, koja se mahom zadržava na rečima, a u praksi se svodi uglavnom na oslanjanje na dva spornija i geopolitički nenaklonjenija „stuba“, koja su u prvoj deceniji novog milenijuma stekli reputaciju neminovnosti i bezalternativnosti – EU i SAD. Upravo ta dva od „četiri stuba“ geopolitički su direktno, mada u različitoj meri (SAD gotovo potpuno, a EU delimično) suprotni nekim od najvitalnih nacionalnih interesa Republike Srbije. Sa druge strane, eventualna dobit ili kompenzacija u ovakvoj saradnji, naročito u kontekstu svetske ekonomske krize, postala je krajnje sporna. „Situacija je tim tragičnija što je politička vlast u Srbiji, najviše zbog ideološke jednostranosti i političko-interesnih uticaja, a tek sekundarno geopolitičkog položaja (situacija ‘poluokruženja’) privredu zadnjih više od decenije usmeravala isključivo u pravcu integracija sa privredama EU, dovodeći svoje resurse i svoje tržište u stanje kolonijalne poluperiferije posustalog neoliberalnog kapitalističkog sistema. Ovakvo stanje danas realno otežava svaki zaokret ka diversifikovanju saradnje i ostavlja Srbiju podložnu ucenama, čije ispunjavanje je vitalno ugrožava.“ [18]
Kreatori srpske politike, uprkos svemu, nastavljaju da vode ovaku spoljnu politiku, što, potencirajući bezalternativnost „evrointegracija“, zapravo trajno podaju ove prostore atlantističkoj geopolitičkoj opciji (koja ih je i dovela u nezavidan položaj) i koja ga koristi za razigravanje svojih scenarija u okviru širih regionalnih planova. Promena vlasti u Srbiji 2012. godine ne da nije relativizovala, usporila ili čak delom učinila otklon u odnosu na ovakvu postavku stvari nego je, naprotiv, do krajnjih granica radikalizovala pređašnje trasirana spoljnopolitička/geopolitička usmerenja svodeći je na politiku „jedinog, bezalternativnog stuba“ – EU, od koga se nejasno vidi onaj drugi, značajniji – SAD i njen altantistički koncept. „Saradnja sa ‘druga dva stuba’ ili je nedovoljno iskorišćena (u diplomatsko-političkom smislu), ili je krajnje skromna, ili gotovo rudimentarna obzirom na moguće potencijale plodotvorne saradnje (pre svega ekonomska saradnja sa Kinom). O širem geopolitičkom zaokretu i posledičnom geostrateškom savezništvu da ne govorimo.“ [19] Zaključak je neizbežan – Srbija se oslonila gotovo isključivo na „dva nepovoljnija stuba“ svoje spoljne politike, ona koja svoje geopolitičke interese na prostoru Balkana ostvaruju na srpsku štetu, a u velikoj meri odmakla od druga „dva stuba“, koja mogu da je podupiru u nastojanjima da povrati sopstvenu stabilnost.
Stvar je time problematičnija što u regionalnim okvirima prisustvujemo pokušajima povratka Turske kao regionalnog igrača i sile srednjeg dometa na prostore gde je nekada bila imperijalni vladar. Postepeno i strpljivo se upuštajući u sprovođenje Davotoguluove doktrine „strateške dubine“ [20] kao spoljnopolitičkog državnog koncepta usmerenog na „korišćenje“ muslimanskih političkih subjekata (Albanija, samoproklamovano „nezavisno Kosovo“, Federacija BiH), Turska se geopolitički „usidruje“ na Balkanu sa prikrivenom težnjom da tu stvori svoju interesnu sferu koja bi u krajnjem „idealnom“ ishodu dosezala „istorijske granice“ na Savi i Dunavu. Nalazeći se između geopolitičkog čekića i nakovnja sila koje se sustiču na savremenom Balkanu, a zagledana u predvorje EU kao bezalternativni spoljnopolitički i geopolitički orijentir, „srpske teritorije (delimično ili u celini) mogle bi da budu ili uključene u podunavsku (centralnoevropsko-balkansku) zonu nemačkog geopolitičkog i geoekonomskog uticaja, unutar ili izvan buduće transformisane i proširene EU, i/ili prepuštene balkanskom fragmentu naraslih neoosmanskih ambicija Turske kao moguće satisfakcije za njeno beskonačno čekanje za prijem u EU.“ [21]
DVOSTRUKA OŠTRICA NASTAJUĆE MULTIPOLARNOSTI
Nepostojanje jasne svesti o sadašnjem stvarnom položaju Srbije i mogućim perspektivama te opisanim otpočetim tendencijama i dramatičnim, krupnim geopolitičkim procesima koji se naziru u narednom periodu, u široj i u stručnoj javnosti obično se „maskiraju“ krajnje uopštenim, neodređenim pričama o prerastanju „unipolarnog“ u „multipolarni“ svet i prilagođavanju novonastalim okolnostima koje su samim time sasvim pogodne za simuliranje naizgled široke, svestrane politike ili pak nevođenje nikakve pod izgovorom da se to čini da se ne bi zamerilo narastajućim, a međusobno suprotstavljenim interesima starih i novih velikih sila što nas okružuju sa svih strana. Pri time se, međutim, previđa da je sama multipolarnost sveta takođe „mač sa dve oštrice“: narastanje multicentrizma otvara nove opcije, omogućava nova interesna povezivanja sa narastajućim centrima geopolitičke i geoekonomske moći, ali i do kreiranja novih interesnih sfera između velikih igrača; ona generiše nove rivalitete i savezništva, nove mogućnosti i nove opasnosti… Ko ne bude u stanju da se snađe u novom svetu, za njega neće ni biti budućnosti.
Lapidarno stavljanje zemalja BRIK u ravan „spoljnopolitičkih prioriteta“ sa EU i SAD i načelna spremnost za saradnju ne znači gotovo ništa bez uviđanja šta saradnja sa kojom zemljom znači u svakom smislu, uključujući tu i geopolitički i geoekonomski, uz prethodnu procenu koliki su mogući dometi uticaja ovih sila na Balkanu, koji su njihovi interesi, šta oni realno mogu da donesu na ove prostore, a šta ne. Praktično delovanje ovdašnje politike govori da Srbija ne samo da ne pokušava da čini bilo kakav „geopolitički zaokret“, kakav iziskuje ozbiljno promišljanje relacija između sopstvenih i interesa nastajućih centara multipolarnog sveta, već da se slepo „vrti u mestu“ pod uticajima nestajućeg unipolarizma, odnosno atlantističke geopolitičke opcije i pri tome zamišlja da se ide ka njoj, dok se ova unutar same sebe diferencira, deli, geopolitički preorijentiše te međusobno sukobljava.
Narastajuća svetska ekonomska kriza samo je ubrzala geopolitičke procese, koji se odvijaju u dimenzijama koje vode put „multipolarnosti“ budući da je njen epicentar i prostor razornog delovanja pre svega „evroatlanski svet“, a tek posledično, na različite načine – i drugi regioni sveta. Sa otvorenim intervencionizmom kao naličjem „arapskog proleća“ na severnoafričko-bliskoistočnom prostoru, ovi geopolitički trendovi se pretvaraju u manje-više otvorenu borbu za kreiranje novih interesnih sfera i strateško pozicioniranje „velikih igrača“. Na taj način se postupno otvara ogromno geostrateško žarište sa nesagledivim razornim potencijalima koje se proteže duž većeg dela „Rimlanda“ – od Pakistana, to jest praktično od Indijskog potkontinenta, do mediteranskog Levanta – pa dalje, obodom severne Afrike, do Magreba. Za Srbiju i njenu geopolitičku budućnost daleko su najznačajniji procesi koji se trenutno odvijaju u Evropskoj uniji.
U kriznoj EU teče strateško nadigravanje dve istorijski prisutne geopolitičke koncepcije, od kojih je Unija sazdana a koje su kroz istorijski razvoj ove supranacionalne tvorevine bile u jednom ambivalentnom odnosu – istovremenom rivalstvu i savezu. Jednu čini, nakon svetskih udesa oporavljena, „srednjeevropska“ geopolitička osovina „telurokratske“ Nemačke i njenih istorijskih saveznika, a drugu sile atlantističke „talasokratije“ anglosaksonskog tipa – dok ostale zemlje, od one najvažnije – Francuske, preko zemalja Skandinavije, Mediterana ili, pak, one nekadašnjeg istočnog lagera osciliraju u svom pretežnijem priklanjanju jednoj od ove dve opcije.
Konstantna težnja atlantističke opcije, još od vremena njenog ovladavanja zapadnim delom evropskog kontinenta, je održavanje status quo, odnosno svoje pune geopolitičke premoći. U uslovima eskalacije sistemske krize kapitalizma upravo neoliberalnog, „atlantističkog“ tipa ona se pretvorila u svoju radikalnu verziju: u postepeno pretvaranje EU u „zamku za Nemačku“, koja će je, dokle god traju dramatični razmeri krize, „potapati“ i iscrpljivati u ekonomskom i finansijskom „zapušavanju“ brojnih rupa koje su „atlantisti“, što kao konstrukcionu grešku, što kao planski projekt, „ugradili“ pre svega u meki trbuh ekonomski slabijih zemalja članica „savezničke“ EU. Dok se na Nemačku vrši pritisak prebacivanja snošenja tereta dugova i funkcionisanja institucionalno konfuznog poretka, dobijeno vreme se na drugim stranama pokušava iskoristiti za strateške, geopolitičke dobitke. Združeni pritisak unutar i izvan EU na Nemačku po pitanju emitovanja „evroobveznica“ upravo to ima za svoju pozadinu. Iz istog razloga svesno se urušava važan deo drugog stuba Mastrihta (zajednička spoljna i bezbednosna politika), odnosno nastavlja opstruisanje stvaranja zajedničkih evropskih bezbednosnih snaga, a potenciraju bilateralna i multilateralna savezništva evropskih članica NATO u njihovim neokolonijanim avanturama na prostoru Severne Afrike i Bliskog Istoka.
Nemačka, nasuprot tome, ne samo da pokušava da izbegne sopstveno „potapanje“ već da krizu EU, sada već kao izrazito premoćna država unutar nje, iskoristi za jačanje svojih pozicija – što samostalnim „čvrstim delovanjem“, što forsiranjem u pravcu stvaranja strateških savezništava unutar i izvan EU. Ishod „Briselskog samita“, održanog 9. decembra 2011. godine, kada je Merkelova uspela da, bar na neko vreme, nametne „kontinentalnoj“ Evropi nemačko viđenje uvođenja discipline u monetarno-ekonomskoj sferi („povrativši“ na svoju stranu po ovim pitanjima Sarkozija, koji će ubrzo izgubiti vlast od „evroatlantističkijeg“ Olanda, a marginalizujući Kamerona), čije je momentalno usvajanje svojim „vetom“ sprečila Britanija [22] prva je, mada tek delimična i privremena pobeda nemačke koncepcije unutar EU. Zbog svojih razloga nemačku poziciju, čak uz nuđenje novčane pomoći evrozoni, podržavali su Rusija i Kina, prva iz bezbednosno-geostraških i geoekonomskih razloga, a druga iz pretežno ekonomskih. [23] Nemačka je, takođe zbog svojih strateških razloga, jasno usmerena na poboljšanje ekonomske i političke saradnje sa ovim silama, koje mogu da prerastu u nekakav vid geopolitičkog saveza, pre svega sa Rusijom. Međutim, od 2012. godine primetno je mestimično pogoršavanje njihovih odnosa. Ono je uzrokovano pre svega nemačkim grubim ignorisanjem i kršenjem ruskih interesa zarad zaštite svojih strateških pozicija. Slučaj „kiparskih banaka“ samo je najdrastičniji u nizu. Sve je to navelo Rusiju da počne da preispituje dosadašnji pristup partnerstvu sa „srednjevropskom opcijom“ i počne da opipava teren u kontaktima sa atlantistima, pre svega Britancima [24] što u novonastalim okolnostima pružaju ruku svakom taktičkom savezu usmerenom ka obuzdavanju pojačanog nemačkog uticaja unutar EU“. [25] Da li će evroazijski i srednjoevropski kontinentalisti uspeti da prevaziđu nesuglasice, otklone međusobne greške i preokrenu ovaj za obe strane zabrinjavajući trend – ostaje otvoreno pitanje.
POSTOJE LI USLOVI ZA GEOPOLITIČKU PREORIJENTACIJU SRBIJE?
Duboko u zagrljaju atlantističkih struktura i njihovih strategija, savremena Srbija, odnosno njena politička elita, ili je nesvesna ili iz kratkovidog oportunizma svesno previđa da uoči ove procese zarad idealizovane mitologeme o pristupanju „bezalternativnoj Uniji“. Ovakvo „antipolitičko“ ponašanje u uslovima strateškog diferenciranja i redefinisanja unutar „krizne“ EU, što povlači i dugoročno suštinsko obustavljanje gotovo svih daljih integracija, po Srbiju može da bude kobno.
Dok Srbija, i to uzaludno, u svakom pogledu (pa i geopolitički) tavori tokom maratonskog procesa priključenja EU, što unutar sebe previre u pravcu suštinske transformacije put „asimetrične tvorevine“, gde će zasigurno uticaj manjih država i naroda biti drastično marginalizovan – propušta se dragoceno vreme za poboljšanje svojih krajnje uzdrmanih pozicija, koje se otvaraju, sa svim svojim pratećim rizicima, u kriznim previranjima što ubrzavaju tendencije multipolarizma. Statičnost znači dalje slabljenje i dalju fragmentaciju, što, u slučaju nadjačavanja bilo koje od dve geopolitičke opcije u EU, Srbiju dovodi u još nezavidniji položaj. „U slučaju nadjačavanja atlantističke opcije unutar EU, Srbiji, dodatno fragmentiranoj, u državnom smislu razvaljenoj i ‘regionalno restruktuisanoj’, sleduje, nakon dugog tavorenja, utapanje u takvu Uniju. U njoj bi ona bila ne samo još jedan mali dodatni teg oko vrata za dugotrajnu pacifikaciju Nemačke već i ‘kaldrma’ za ulazak anadolskih i bliskoistočnih masa posredstvom Balkana u centralne prostore Evrope… U slučaju uspešnog preuzimanja Unije od Nemačke i njenog samostalnijeg delovanja mimo atlantističke opcije – Srbija bi, do daljnjeg, bila ostavljena pred njenim kapijama. Evropskoj uniji pod ‘srednjoevropljanima’ nužno bi bilo samo da kontroliše komunikacijske pravce i gase krizne eskalacije: integracija Srbije u takvu EU bila bi samo poslednja preostala opcija. U situaciji, dakle, da od strane atlantizma ohrabrena Turska nastavi da se infiltrira u središte Balkana, srednjoevropskoj EU ostajala bi dva iznuđena poteza: ili da Srbiju geopolitički ‘proguta’ u celosti ili da je podeli na dva dela, između interesnih sfera germanizovane Evrope i reislamizovane neoosmanske Turske, pri čemu kontrola komunikacijskih koridora za Srednju Evropu ima prioritet.“ [26]
Prilike za srpsku preorijentaciju, mada trenutno ni velike ni izgledne, postoje. One nisu vremenski neposredno bliske (jer razvoj multipolarizma još nije doveo do otvorenog nadmetanja za preraspodelu interesnih sfera u ovom delu sveta) i bez velikih rizika. Jer šta dugoročno ima da izgubi neko sa perspektivama poput Srbije? No, sa sadašnjom političkom elitom – reorijentacija je praktično neizvodiva.
Društvene elite tranzicione Srbije su ideološki i interesno pod uticajem „atlantista“, kojima se priklanjaju nekada dobrovoljno a nekada nevoljno. Njihov pogled na svet je skučen i mimo gledanja ka (ideološki pojednostavljenom) „Zapadu“ – pretežno veoma neupućen, čak slep za procese u ostatku sveta. Razlozi tome leže u „fascinaciji moći“, koja je na Zapadu, a u kojoj se prepliću podanički strah i divljenje. U međunarodnoj sferi i geopolitici ova fascinacija dovodi do predubeđenja kako na prostoru spoljne politike ne postoji nikakav manevarski prostor ni za reorijentaciju niti za balansiranje i odbranu sopstvenih interesa, pa se bilo šta od toga ozbiljno i ne pokušava (sem ako se ne simulira za javnost). Primeri zemalja iz najbližeg susedstva, približno iste veličine i snage i istorijske sudbine (postsocijalističke tranzicione zemlje), poput Mađarske, svedoče nam suprotno: da zemlje unutar EU mogu (jer moraju) da se bore za svoje interese i da uspeju u tome pošto prostor za to ne da nije nepostojeći, već je popriličan. A i on se odlučnim i hrabrim vođenjem politike može stalno povećavati. Stepen otvorene drastične konfrontacije u savremenim prilikama niti je realan niti velikim silama sada treba, pa svakako ne treba ići u pravcu reorijentacije naglo i radikalno, već postupno, nizom malih tek primetnih koraka. Obim zaokreta uvek treba odmeravati prema meri otpora njemu, prema sili pritisaka sa kojim se može nositi i koji se mogu izdržati. U međuvremenu, treba zadržati dosadašnju ideološku frazeologiju i opšta mesta evrotlantskih integracija kao izraz puke lojalnosti koja se više simulira, a sve manje sprovodi. Kupljeno vreme treba koristiti za stvarnu ekonomsku i institucionalnu obnovu, pre svega da se razvijaju paralelne kadrovske strukture, koje će u pogodnom trenutku uskočiti u javni institucionalni okvir i koje će na ove prostore, isprva diskretno, uvlačiti po naše interese povoljne aktere nastajućeg multipolarizma. Iza evropske fasade treba stvarati srpsku državu, a onda je postupno izmaći iz nametnute geopolitičke pozicije „između čekića i nakovnja“.
Tri od četiri pravca istorijskog geopolitičkog uticaja „velikih prostora“ (atlantistički, srednjoevropski i orijentalni) na Balkanu su nepovoljni i odvijaju se na pretežnu štetu Srbije. Od svih centara multipolarizma, samo Rusija ima duboke geopolitičke interese koji su u većoj meri kompatibilni sa srpskim. Oni se u određenom trenutku, kada faza preraspodele globalne moći bude svojom logikom neminovno uvukla sve istorijske igrače na Balkanu da se „rizičnije involviraju“ na njemu, mogu koordinisano poklopiti i iskoristiti. Od drugih, takođe naklonjenih ali udaljenih sila, uglavnom se može očekivati samo načelna podrška te bliža privredna saradnja. No i to nije malo ako se mudro iskoristi.
Potencijal za geopolitički preokret, dakle, postoji i u perspektivi će biti sve veći – ako se pravovremeno iskoristi. Sa jedne strane, oni leže u postupnosti ulaska Rusije na prostore jugoistočnog dela Rimlanda, kao i balkansko trasiranje „balansirajućeg uticaja“ na zapadni deo Evrope, EU i u okviru nje – „srednjeevropski koncept“ kao njegov „noseći stub“. Obzirom na potencijale, koja usled velikih i značajnih potrebe obe strane, mogu da dovedu do dugotrajne, strateške saradnje Nemačke sa Rusijom, zaokret Srbije ka tešnjem vezivanju za svog istorijskog saveznika mogao bi da drugi, ranije opisani scenario, preokrene u svoju korist. U tom slučaju Srbija bi mogla da računa da, sa Rusijom iza sebe, može da ostvari istorijski dogovor sa „srednjeevropljanima“, i – umesto nestabilnog prostora, gde se potkusurivanje sprovodi mahom na srpsku štetu – izraste u glavnog regionalnog partnera, čiji jačanje u balkanskim razmerama može da bude i garant realizacije najvažnijih interesa „srednjoevropljana“ preko Balkana – na prostorima Bliskog Istoka. Povoljnu polaznu osnovu za ovakav „geopolitički salto“ pružaju, kao prvi značajni vektor kontinentalističkog uplivisanja – ruski energetski koridori ka Srednjoj Evropi. Drugi momenti, koji tek u dugoročnijoj perspektivi mogu da budu otvoreni i iskorišćeni, tiču se vitalnih bezbednosnih razloga Rusije (anuliranje protivraketnog štita NATO na Balkanu, kao pokušaja turskog strateškog „širenja u dubinu“, koji istovremeno dovode u opasnost ruske interese na Kavkazu, Bliskom Istoku, kao i projekcije ka Srednjoj Evropi.
Umesto da, našavši se između „čekića i nakovnja“ turske i nemačke interesne sfere bude progutana i/ili podeljena, Srbija može postati ostrvo na kome će se izgraditi most ka strateškom partnerstvu između evropskih kontinentalista. Time bi, umesto ka Turskoj, veći deo poluostrva bio privučen u rusku interesnu sferu koja strateški koprosperira u transkontinentalnoj saradnji Rusije i na taj način „relaksirane“ Nemačke. Kako opisani geopolitički procesi već uveliko (mada polako i postupno) teku, srpska „preorijentacija“ takođe može da se odvija postupno, fazno. U protivnom, može se dugoročno izgubiti bukvalno sve što je stvoreno od početka 19. veka. Obzirom na stepen sadašnjeg rizika i uslovljenost mogućnosti da se zaokret izvede sa jačim, direktnijim interesnim uplivima onih sila koje su kompatibilne našim interesima a koje bi taj zaokret poduprle, srednjeročni period ostaje otvoren za „pripremu za zaokret“. Najveći problem za tako šta Srbiji predstavljaju ne toliko njeni skromni resursi i u značajnoj meri urušena institucionalna infrastrukutra, čak ni nedovoljna spremnost potencijalnih geopolitičkih partnera da se pravovremeno a ne tek u poslednji čas ozbiljno involviraju na poljima strateške saradnje, već – pre i iznad svega – potpuna neadekvatnost ovdašnjih, u najširem smislu govoreći, društvenih i političkih elita da podrže i izvedu ovaj životno važan „geopolitički preokret“.
Napomene:
[1] Miloš Knežević, Geopolitičnost prostora moći, Zbornik Geopolitička stvarnost Srba, Institut za geopolitičke studije, Beograd, 1997, str. 192.
[2] Milomir Stepić, Promenjivost determinanti geopolitičkog položaja srpskih zemalja, Srpsko pitanje – geopolitičko pitanje, Jantar grupa, Beograd, 2004, str. 144.
[3] O osnovnim geopolitičkim teorijama o značaju Rimlanda i Hartlanda videti Halford Makinder, Demokratski ideali i stvarnost, Metafizika, Beograd, 2009; Nicholas Spykman, The Geography of Peace, Harcourt, Brace&Co, New York, 1944; Nicholas Spykman, America`s Strategy in World Politics: The US and the Balance of Power, Harcourt, Brace& Co, New York, 1942; Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, Ekopres, Zrenjanin, 2004; Tajna Balkana, Zbornik, SKC, Beograd, 1995.
[4] Dragoš Kalajić, Velike sile protiv srpskog naroda; Geopolitička stvarnost Srba, Institut za geopolitičke studije, Beograd, 1997, str. 62.
[5] Milomir Stepić, Savremeni ekonomsko-geografski i geopolitičkii položaj Srbije, Srpsko pitanje – geopolitičko pitanje, Jantar grupa, Beograd, 2004, str. 316.
[6] Aleksandar Gajić, U geopolitičkom procepu: Srbija između EU i Evroazijskog saveza, Zbornik Srbija i evroazijski geopolitički prostor (ur. Milomir Stepić), Institut za političke studije, Beograd, 2013, str. 440.
[7] Milomir Stepić, U vrtlogu balkanizacije, Službeni list SRJ, Beograd, 2001, str. 98.
[8] Momir Stojković, Geopolitički činioci balkanizacije, Zbornik (ur. Branislav Matić) Tajna Balkana, SKC, Beograd, 1995, str. 160.
[9] Andreja Miletić, Iskušenja geopolitičkog zemljotresa, str. 85.
[10] Milomir Stepić, U vrtlogu balkanizacije, Službeni list SRJ, Beograd, 2001, str. 98-99.
[11] Dragoš Kalajić, Za srpsku geopolitiku, Zbornik (ur. Branislav Matić) Tajna Balkana, SKC, Beograd, 1995, str. 221.
[12] Aleksandar Gajić, SAD i raspad Jugoslavije – pogled iz dvadesetogodišnje perspektive, Nacionalni interes 2/2011, god VII, vol. 11, str. 65.
[13] O strateškom značaju koje SAD pridaju Dunavu upravo u ovom smislu videti: Zoran Petrović Piroćanac, Američka strategija uklinjavanja na jugoistoku Evrope posle drugog svetskog rata (1), Srpska politička misao, br. 4/2009, god. 16, vol. 26, IPS, Beograd, str. 159-180.
[14] Milomir Stepić, Srbi i etno-demografsko okruženje – međuzavisnost populacionih i geopolitičkih procesa na Balkanu, Srpsko pitanje – geopolitičko pitanje, Jantar grupa, Beograd, 2004, str. 253.
[15] Prema: Miloš Knežević, Dileme spoljne politike o „bezalternativnoj” evrointegraciji Srbije, Nacionalni interes, br. 2/2010, god. VI, vol. 8, str. 188.
[16] Blic, 07.09.2009,
http://www.blic.rs/Vesti/Politika/109738/Tadic-Kina-jedan-odcetiri-stuba-spoljne-politike-Srbije
[17] Aleksandar Gajić, Slobodan Janković, Četiri stuba spoljne politike Srbije, Izlaganje na međunarodnom skupu o spoljnoj politici, Instutut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2012, str. 194.
[18] Isto; Ne zaboravimo da zemlje EU 27 2010. godine imaju udeo od 67% u uvozu u Srbiju, a da Srbija u istu izvozi svojih 63,9% roba (mahom sirovina i prehrambenih proizvoda). Pravi pokazatelj ekonomskih odnosa sa EU i SAD je činjenica da ekonomska politika Srbije vođena po receptu zapadnih vlada i monetarnih institucija sa predominantnim uticajem SAD i zemalja EU dovela do toga da je industrijska proizvodnja u Srbiji 2009. bila za 12 odsto manja nego 2008. godine, ali i za 15,5 odsto niža nego u 1998. godini (pod sankcijama) „i za čak 52% niža nego daleke 1989. godine” (koja je već bila lošija od 1980. godine). Prema Mlađen Kovačević, Dimenzije i uzroci ekonomske krize u Srbiji, str. 12.
[19] Aleksandar Gajić, Slobodan Janković, Četiri stuba spoljne politike Srbije, Izlaganje na međunarodnom skupu o spoljnoj politici, Instutut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2012, str. 194.
[20] Detaljno o doktrini „strateške dubine“ kod: Darko Tanasković, Neoosmanizam – povratak Turske na Balkan, Službeni glasnik, Beograd, 2010.
[21] Milomir Stepić, Geopolitičnost širenja EU i položaj Srbije, Srpska politička misao, 1/2010, godina 17, sveska 27, str. 39.
[22] Umesto da bude usvojen konsenzusom, sada tekstu o merama spasavanja evrozone i evroekonomije predstoji proces međuvladinih pregovora i komplikovane ratifikacije u svakoj članici Unije ponaosob, što u pojedinim državama iziskuje i referendumsko izjašnjavanje građana. Više od tome kod: Stojanović Miroslav, Rizik prevelike moći, Pečat br 196, 16.12. 2011, str. 24-26.
[23] Kini, kao gigantskom proizvođaču–izvozniku, pogoduje opstanak jedinstvenog stabilnog tržišta velike kupovne moći kao što je EU.
[24] Harding Luke, UK ministers to meet Russian counterparts as relations thaw”, Guardian, Monday 11 March 2013;
http://www.guardian.co.uk/world/2013/mar/11/uk-russian-mps-meet-relations-thaw 24.06.2013;
Soboleva Inna, Russia / UK DialogueReaches New Level, March 16, 2013 Combined report, RBTH,
http://rbth.ru/international/2013/03/16/russia-uk_dialogue_reaches_new_level_23929.html
[25] Aleksandar Gajić, Geopolitika krize EU, Zbornik Kriza EU: okviri, dometi,trendovi (prir. Gajić A., Igrutinović M.), Institut za evropske studije,Beograd, 2013, str. 152.
[26] Aleksandar Gajić, U geopolitičkom procepu: Srbija između EU i Evroazijskog saveza, op.cit., str. 440.
Literatura:
Gajić, Aleksandar: „SAD i raspad Jugoslavije – pogled iz dvadesetogodišnje perspektive“, Nacionalni interes 2/2011, god VII, vol. 11.
Gajić, Aleksandar; Janković, Slobodan: „Četiri stuba spoljne politike Srbije“, Izlaganje na međunarodnom skupu o spoljnoj politici, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, oktobar, 2011.
Dugin, Aleksandar: Osnovi geopolitike, Ekopres, Zrenjanin, 2004.
Kalajić, Dragoš: „Velike sile protiv srpskog naroda“, Geopolitička stvarnost Srba, Zbornik radova, Institut za geopolitičke studije, Beograd, 1997.
Kalajić, Dragoš: „Za srpsku geopolitiku“, Tajna Balkana – monografija o geopolitici, SKC, Beograd, 1995.
Knežević, Miloš: Dileme spoljne politike o „bezalternativnoj” evrointegraciji Srbije, Nacionalni interes, br. 2/2010, god. VI, vol. 8.
Makinder, Halford: Demokratski ideali i stvarnost, Metafizika, Beograd, 2009.
Petrović, Piroćanac Zoran: Američka strategija uklinjavanja na jugoistoku Evrope posle Drugog svetskog rata (1), Srpska politička misao, br.4/2009, god. 16, vol. 26, IPS, Beograd
Spykman, Nicholas: The Geography of Peace, Harcourt, Brace&Co, New York, 1944.
Spykman, Nicholas: America`s Strategy in World Politics: The US and the Balance of Power, Harcourt, Brace&Co, New York, 1942.
Stepić, Milomir: Geopolitičnost širenja EU i položaj Srbije, Srpska politička misao, 1/2010, godina 17, sveska 27.
Stepić, Milomir: U vrtlogu balkanizacije, Službeni list SRJ, Beograd, 2001.
Stojković, Momir: Geopolitički činioci balkanizacije, Tajna Balkana – monografija o geopolitici, SKC, Beograd, 1995.
Tanasković, Darko: Neoosmanizam – povratak Turske na Balkan, Službeni glasnik, Beograd, 2010
Institut za evropske studije
Ovaj rad je nastao u okviru projekta 179014, koga finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. (Originalan naslov rada: Mogućnost geopolitičke preorijentacije Srbije u savremenim međunarodnim prilikama)
Izvor: Nacionalni interes
